Tanzania ni nchi yenye utajiri mkubwa wa tamaduni na makabila. Inakadiriwa kuwa na zaidi ya makabila 120 yaliyoshirikiana kwa amani na kujenga taifa moja. Miongoni mwa makabila haya, Kabila la Wasukuma linaongoza kwa idadi kubwa ya wanakabili. Makala hii itazungumzia kwa kina kuhusu historia, utamaduni, uchumi, na mchango wa Kabila la Wasukuma katika kujenga Tanzania.
Utangulizi
Tanzania, nchi iliyoko Afrika Mashariki, inajulikana kwa umoja wake wa kipekee kati ya makabila mbalimbali. Ingawa kila kabila lina utamaduni wake, lugha na mila zake, Watanzania wameweza kuishi kwa amani na kujenga utambulisho wa kitaifa kupitia lugha ya Kiswahili na misingi ya ujamaa.
Kati ya makabila yote, Wasukuma wamebaki kuwa kundi kubwa zaidi, likiwakilisha takriban 16-20% ya jumla ya wakazi wa Tanzania (zaidi ya milioni 5 kwa makadirio ya 2023). Wanaishi hasa katika mikoa ya Shinyanga, Mwanza, Geita, na Simiyu, kaskazini-magharibi mwa Tanzania, karibu na Ziwa Victoria.
Historia na Asili ya Wasukuma
Asili ya Wasukuma inahusishwa na uhamiaji wa makabila ya Kibantu katika eneo la Afrika Mashariki karne nyingi zilizopita. Wasukuma, pamoja na Wanyamwezi (kundi la karibu), wanadhaniwa kukua katika eneo la Tabora na kusambaa kuelekea kaskazini. Jina “Sukuma” linatokana na neno “kusukuma,” maana yake “kusonga mbele,” kinachorejea uwezo wao wa kukabiliana na changamoto za mazingira na kupanua eneo lao kwa njia ya kilimo.
Katika karne ya 19, Wasukuma walikuwa wachimbaji wa dhahabu na wafanyabiashara waliohusika na biashara ya pembe za ndovu na Wafaransa na Waarabu. Ushiriki wao katika biashara hii uliongeza uathiri wao kikabila na kusaidia kupanua eneo lao. Mfumo wao wa kichifu (ntemi) ulikuwa msingi wa uongozi, ambapo machifu walitawala kwa kushirikiana na wazee na viongozi wa kijamii.
Maeneo ya Makazi na Uenezaji
Wasukuma wengi wanaishi katika maeneo ya nyanda za juu kusini mwa Ziwa Victoria. Mkoa wa Shinyanga na Mwanza ndiyo kituo cha utamaduni wao, lakini kwa sababu ya uhamiaji wa ndani kwa kutafuta maisha bora, Wasukuma wameenea hadi mikoa mingine kama Dodoma, Morogoro, na hata jijini Dar es Salaam. Uhamiaji huo umesaidiia kueneza lugha ya Kisukuma na mila zao, huku wakishirikiana na makabila mengine.
Utamaduni wa Wasukuma
Utamaduni wa Wasukuma unaonekana kupitia mila, dansi, sanaa, na maisha ya kila siku.
Lugha ya Kisukuma
Kisukuma ni lugha ya Kibantu inayozungumzwa na zaidi ya milioni 5. Lugha hii ina lahaja mbili kuu: Kikya na Kimunasukuma. Ingawa Kiswahili ndiyo lugha ya taifa, Kisukuma bado hutumika kwa mawasiliano ya kila siku, hasa vijijini. Mifano ya misemo ya Kisukuma ni pamoja na:
- “Nshilu wunagu mhali” (Mwenye shida huja mwenyewe).
- “Lutala lwa nsumba, tembo kaleka” (Nyumba ya faragha huwa na siri nyingi).
Dini na Imani
Wasukuma wengi wanaamini dini za asili, ambazo zinahusisha mungu mmoja (Luhanga) na mashetani wa kienyeji (bapepo). Wanaamini kuwa mizimu ya wazee (bakama) inaweza kuathiri maisha ya wanajamii. Hata hivyo, Ukristo na Uislamu pia zimeenea, na leo hii asilimia kubwa ya Wasukuma ni Wakristo (hasaba Wakatoliki na Walutheri) na Waislamu.
Sanaa na Mazoea ya Kitamaduni
Ngoma za Wasukuma ni maarufu, kama vile Bugobogobo (ngoma ya shangwe) na Bujinga (ngoma ya mapambano). Vipande hivi hutumia ngoma kubwa na vifaa vya kupuliza. Kwa sherehe za harusi, ngoma za Mwase hufanyika kwa kusherehekea ndoa.
Pia, Wasukuma wana sanaa ya kuchora kwenye ngozi na kufuma vitambaa vya kitenge. Ushonaji wa nguo za rangi ya buluu (kanga na vitenge) ni sehemu ya utambulisho wao.
Maadili na Jamii
Jamii ya Wasukuma inaongozwa na mfumo wa ukoo na heshima kwa wazee. Kila kijiji kina chifu (ntemi) ambaye hutawala kwa kushirikiana na baraza la wazee. Maamuzi ya kijamii hufanyika kwa kuzingatia mashauri ya pamoja. Kwa mfano, sheria za ardhi na migogoro ya kifamilia hutatuliwa na wazee wa koo.
Uchumi na Maisha ya Kilimo
Uchumi wa Wasukuma unategemea kilimo na ufugaji. Wao ni wakulima wa pambe (mahindi, mtama, uwele) na biashara ya pamba, ambayo ni pato la kitaifa muhimu. Pia, wafuga ng’ombe wa kitongoji kwa ajili ya maziwa na nyama. Hata hivyo, ukame na mabadiliko ya tabia nchi yameathiri uzalishaji, na kusababisha uhamiaji wa vijana kwenda miji kufanya kazi.
Mchango wa Wasukuma katika Tanzania
Wasukuma wamekuwa mstari wa mbele katika siasa na maendeleo ya Tanzania. Wanasiasa mashuhuri kama John Magufuli (Rais wa tano wa Tanzania). Pia, wamechangia katika muziki wa dansi na kwaya, kwa kutumia ala za asili na nyimbo za mapenzi na maonyo.
Changamoto za Wasukuma
Kama makabila mengi, Wasukuma wanakabiliwa na changamoto za kisasa:
- Uharibifu wa mazingira: Ukame na upungufu wa mvua unaathiri kilimo.
- Ukosefu wa elimu: Vijijini, watoto wengi hawana fursa ya kusoma.
- Uhamiaji wa vijana: Vijana wengi huacha vijijini kwa ajili ya maisha ya mjini, na kusababisha upungufu wa wakulima.
- Kupotea kwa mila: Vijana wengi hawajali desturi za asili, na kutelekea lugha ya Kisukuma.
Mwisho Kabisa
Wasukuma ni kabila muhimu katika Tanzania, likiongoza kwa idadi na mchango katika uchumi na utamaduni. Ingawa wanakabiliwa na changamoto, mshikamano wao na misingi ya jamii yanasaidia kudumisha utamaduni wao. Tanzania inaendelea kustawi kwa kuvumilia utofauti wa makabila, na Wasukuma ni mfano bora wa jinsi makabila yanaweza kuishi pamoja kwa amani. Kwa kutumia nguvu zao za kilimo, sanaa, na mfumo wa jamii, Wasukuma wamebaki kuwa kiungo muhimu cha taifa.
“Mmoja moja haliwezi kusukuma mtumba” (Mtu mmoja hawezi kusonga mtumba) — methali ya Kisukuma inayosisitiza umuhimu wa kushirikiana.
Makala Nyingine:
Tanzania Comedy Awards 2025; washindi wa tuzo za Wachekeshaji